- ιδιοκτησία
- Όρος που αναφέρεται στην κυριότητα, το απόλυτο δικαίωμα στη χρήση και εκμετάλλευση ενός πράγματος.
Η καταγωγή της έννοιας της ι. ανάγεται στην προϊστορική εποχή. Ως πηγή της πιθανολογείται η ενέργεια του ενστίκτου της άμυνας. Οι έρευνες των μελετητών της προϊστορικής εποχής έχουν αποδείξει ότι η ατομική ή προσωπική ι. έπαιξε σπουδαίο ρόλο από την πρώτη εμφάνιση της κοινωνικής συμβίωσης. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, σε πρώιμους τάφους της παλαιολιθικής περιόδου, οι νεκροί θάβονταν με τα προσωπικά τους αντικείμενα (όπλα, εργαλεία, κοσμήματα). Το ίδιο συνέβαινε και σε μεταγενέστερες περιόδους, κατά τη νεολιθική εποχή και ιδιαίτερα κατά την περίοδο του χαλκού.
Ο πρωτόγονος άνθρωπος γνώριζε μόνο την ι. των κινητών (όπλα, εργαλεία, ενδύματα, ζώα, δούλοι), αλλά και των ατόμων. Η ι. ακινήτων πέρασε πολλές φάσεις ως ατομικό δικαίωμα. Στο ρωμαϊκό δίκαιο, ο ιδιοκτήτης ενός πράγματος ασκούσε πάνω του (εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις) αποκλειστικό δικαίωμα χρήσης, κάρπωσης και κατάχρησης (usus, fructus et abusus). Αυτό συνεχίστηκε και αργότερα, κυριαρχώντας και στις ιδέες της Γαλλικής επανάστασης. Στη συνέχεια, οι οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις επέβαλαν κάποιους περιορισμούς, βασικά ως προς την κατάχρηση, αλλά και ως προς τη χρήση. Στη Γαλλία, με νόμο της κυβέρνησης του Βισί (16 Νοεμβρίου 1940, δηλαδή μετά τη γερμανική εισβολή) απαγορεύτηκε η διάθεση των ακινήτων χωρίς νομαρχιακή άδεια. Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής στην Ελλάδα (1941-44) δημιουργήθηκε το πρόβλημα των πολυπληθών πωλήσεων ακινήτων έναντι μηδαμινών τιμημάτων, υπό την πίεση της ανάγκης για επιβίωση. Η κατάσταση που δημιουργήθηκε ήταν τόσο αδιέξοδη ώστε οι μετά την απελευθέρωση κυβερνήσεις (αρχικά με τη συντακτική πράξη 114/1946 και στη συνέχεια με τον αναγκαστικό νόμο 1323/49) ρύθμισαν το θέμα υπέρ των πωλητών των κατοχικών, όπως ονομάστηκαν, αγοραπωλησιών.
Η δημοκρατική κίνηση του 20ού αι. δημιούργησε τις προϋποθέσεις για πολλές επεμβάσεις στην ι. υπέρ των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων. Εισήγαγε τη διάκριση της μικρής και της μεγάλης ι., θέτοντας φραγμούς στις τάσεις απορρόφησης και εξαφάνισης της πρώτης από τη δεύτερη. Επιδιώχθηκε κυρίως η κατάτμηση της μεγάλης ι. σε πολλές μικρότερες. Αυτή η τάση βρήκε εφαρμογή και στο ελληνικό δίκαιο, με τους νόμους για την απαλλοτρίωση αγροτικών ακινήτων, για την αποκατάσταση ακτημόνων καλλιεργητών, για την εξαγορά εμφυτευτικών δικαιωμάτων κλπ. Νεότεροι νόμοι διευκόλυναν την απόκτηση μικροϊδιοκτησιών από οικονομικά ασθενέστερες τάξεις (υπαλλήλους, εργάτες), ενώ και σε άλλες περιπτώσεις προβλέφθηκε η προστασία της ι. ορισμένων αγαθών, αναγκαίων για τις βιοτικές ανάγκες των ατόμων (για παράδειγμα, εξαιρούνται από την κατάσχεση των δανειστών τα αναγκαία για τον οφειλέτη πράγματα που αφορούν το επάγγελμα και τη συντήρησή του) ή χάριν της εθνικής οικονομίας (για παράδειγμα, απαγόρευση διανομής γεωργικής επιχείρησης, κατάτμηση δασικής έκτασης κλπ.).
Το σύνταγμα της σοσιαλδημοκρατικής Γερμανίας του 1919 (γνωστό και ως σύνταγμα της Βαϊμάρης), που ανατράπηκε από τον χιτλερικό εθνικοσοσιαλισμό, καθόριζε ρητά ότι η ι. δημιουργεί υποχρεώσεις. Παρόμοιες διατάξεις περιέλαβαν τα νεότερα συντάγματα μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, όπως και το σύνταγμα της Βόνης. Το βασικό κοινωνικοπολιτικό πρόβλημα της ι. είναι το ακόλουθο: ποια οικονομικά αγαθά πρέπει vα ανήκουν στην ι. του κράτους, των δήμων ή κοινοτήτων ή άλλων νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου και ποια στους ιδιώτες και στα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Άλλο πρόβλημα αποτελεί ο καθορισμός των ορίων στα οποία πρέπει ή μπορεί να περιοριστεί το δικαίωμα της ατομικής ι., καθώς και ποιες υποχρεώσεις ή δικαιώματα μπορούν να αναγνωριστούν ή να επιβληθούν ανάλογα.
Οι φιλελεύθεροι οικονομολόγοι θεωρούν την ι. ως θεσμό του φυσικού δικαίου, αιώνιο και απαραβίαστο. Οι σοσιαλιστές κατήγγειλαν την ι. ως κατάχρηση δύναμης και οι κομουνιστές την καταδίκασαν. Ο κολεκτιβισμός υποστήριζε ότι ορισμένα αγαθά πρέπει να εξαιρούνται της ατομικής ι., ενώ ο κομουνισμός επέτρεπε ένα περιθώριο ατομικής ι.
(Νομ.) Κατά την έννοια του νόμου, το δικαίωμα της ι. ασκείται μόνο σε πράγματα, δηλαδή στα ενσώματα αντικείμενα. Στο αστικό δίκαιο, η ι. προστατεύεται μέσω των διατάξεων του εμπράγματου δικαίου· ειδικότερα, προστατεύεται με τις διατάξεις περί προστασίας της κυριότητας και των δικαιωμάτων ή αξιώσεων που πηγάζουν από αυτήν. Αντικείμενα ι. μπορεί να είναι κινητά ή ακίνητα πράγματα. Ακίνητα πράγματα είναι το έδαφος και τα συστατικά του μέρη (π.χ. μια οικοδομή) και κινητά είναι όσα δεν είναι ακίνητα (π.χ. τα αυτοκίνητα, τα έπιπλα, τα ζώα, το χρήμα κλπ.). Ο ατμοσφαιρικός αέρας και η θάλασσα θεωρούνται κοινά για όλους και δεν ανήκουν σε κανέναν. Επίσης, ο Αστικός Κώδικας θεσπίζει περιορισμούς στην άσκηση της κυριότητας και στη χρήση του ιδιόκτητου πράγματος. Αυτό συμβαίνει με τη σύσταση δουλειών (για παράδειγμα η επικαρπία, η δουλεία οδού, η δουλεία μη παρεμπόδισης του φωτός ή της θέας του γειτονικού ακινήτου κλπ.). Η μεταβίβαση της ι. σε κινητά μπορεί να είναι άτυπη, δηλαδή δεν απαιτείται καμία διατύπωση από τον νόμο. Αντιθέτως, για τη μεταβίβαση ακινήτων απαιτείται συμφωνία των συμβαλλόμενων μερών. Αυτή πραγματοποιείται με συμβολαιογραφικό έγγραφο και μεταγραφή αυτής στο αρμόδιο υποθηκοφυλακείο. Η μεταβίβαση συντελείται μόλις γίνει η μεταγραφή στο υποθηκοφυλακείο. Η έννοια της περιουσίας δεν συμπίπτει πάντα με αυτήν της ι., διότι, για παράδειγμα, υπάρχουν ιδιοκτησιακά αγαθά που δεν έχουν καμία οικονομική αξία. Επίσης, υπάρχουν και δικαιώματα τα οποία, μολονότι μπορούν να αποτιμηθούν σε χρήμα, δεν εμπίπτουν στην έννοια της ι. (άρθρο 230 Α.Κ.).
Κατά το άρθρο 17, παράγραφος 1 του Συντάγματος (1975/1986/2001), «η ι. τελεί υπό την προστασία του Κράτους, ταδικαιώματα όμως που απορρέουν από αυτή δεν μπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συμφέροντος». Με τη διάταξη αυτή η ι. προστατεύεται και καθιερώνεται ως ατομικό δικαίωμα, τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους αλλοδαπούς, για τα φυσικά και τα νομικά πρόσωπα. Εννοείται, όμως, εδώ ότι απαγορεύεται ηκατάχρηση του δικαιώματος της ι. με την άσκησή του σε βάρος του δημόσιου συμφέροντος. Εκτός αυτού, προβλέπονται και άλλοι περιορισμοί, όπως η δυνατότητα της αφαίρεσης της ακίνητηςι. με τη διαδικασία της απαλλοτρίωσης, που προβλέπεται και από το ίδιο το Σύνταγμα. Βασικές προϋποθέσεις της απαλλοτρίωσης είναι η ύπαρξη δημόσιας ωφέλειας και η πλήρης αποζημίωση των ιδιοκτητών. Το Σύνταγμα προβλέπει επίσης περιορισμούς (χάριν της εθνικής οικονομίας και της προστασίας του περιβάλλοντος) για τα μεταλλεία, τα ορυχεία, τα σπήλαια, τους αρχαιολογικούς χώρους και θησαυρούς, τα ιαματικά, ρέοντα και υπόγεια νερά και, γενικά, τον υπόγειο πλούτο. Επίσης, προβλέπει ειδική ρύθμιση για την εκμετάλλευση και διαχείριση των λιμνοθαλασσών και των μεγάλων λιμνών· εδώ συμπεριλαμβάνονται και τα σχετικά με τη διάθεση των εκτάσεων που προκύπτουν από την αποξήρανσή τους. Άλλος περιορισμός της ι. είναι οι περιπτώσεις της επίταξης για τις ανάγκες των ενόπλων δυνάμεων σε περίπτωση πολέμου ή επιστράτευσης ή για τη θεραπεία άμεσων κοινωνικών αναγκών, ικανών να θέσουν σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη ή υγεία. Επίσης επιτρέπεται, έπειτα από ειδική διαδικασία, ο αναδασμός αγροτικών εκτάσεων για την επωφελέστερη εκμετάλλευση του εδάφους καθώς και η λήψη μέτρων για την αποφυγή υπερβολικής κατάτμησης ή για τη διευκόλυνση της ανασυγκρότησης μικρής ι. Η ι. προστατεύεται γενικότερα και από το ποινικό δίκαιο. Ο Ποινικός Κώδικας τιμωρεί την κλοπή, τη ληστεία, την υπεξαίρεση, τη φθορά ξένης ι. και άλλα αδικήματα που τείνουν στην προσβολή της περιουσιακής αξίας της (απάτη, πλαστογραφία κ.ά.). Από την άποψη του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, ισχύει η γενική αρχή της εφαρμογής του δικαίου της πολιτείας στην οποία βρίσκεται το πράγμα, με τις όποιες διακρίσεις που προβλέπουν ο Α.Κ. (άρθρα 12 και 27), άλλοι νόμοι ή οι διεθνείς συμβάσεις.
Πνευματική ι. Ο όρος πνευματική ι. αναφέρεται στην προστασία των δικαιωμάτων του δημιουργού σε ό,τι αφορά το έργο του. Δεν έχει την ίδια έννοια με τον όρο της ι., όπως αναλύθηκε παραπάνω. Η πνευματική ι. περιλαμβάνει το πνευματικό και ηθικό δικαίωμα του δημιουργού στο έργο του. Δεν προστατεύεται το αντικείμενο (π.χ. το έντυπο ή ο μουσικός δίσκος) αλλά το πόνημα του δημιουργού (π.χ. το λογοτεχνικό κείμενο ή η μουσική σύνθεση) ως άυλο αγαθό. Προκειμένου να ενεργοποιηθούν οι διατάξεις περί προστασίας της πνευματικής ι., πρέπει το έργο να περιέχει ένα ελάχιστο στοιχείο πρωτοτυπίας που να καταδεικνύει την ατομικότητα του έργου (άρθρο 102 Α.Κ.).
Η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύει το πόνημα του δημιουργού όπως για παράδειγμα το λογοτεχνικό κείμενο ή η μουσική σύνθεση (φωτ. ΑΠΕ).
Το έδαφος και τα συστατικά του μέρη, όπως είναι για παράδειγμα ένα σπίτι, είναι αντικείμενα ιδιοκτησίας (φωτ. ΑΠΕ).
Τα αυτοκίνητα είναι κινητά αντικείμενα ιδιοκτησίας (φωτ. ΑΠΕ).
* * *η1. η κινητή ή ακίνητη περιουσία που έχει κάποιος στην κατοχή του («έχει μεγάλη ιδιοκτησία»)2. η ιδιότητα τού ιδιοκτήτη, η κυριότητα («η έκταση αυτή περιήλθε στην ιδιοκτησία μου»).[ΕΤΥΜΟΛ. < ιδιόκτητος. Η λ. μαρτυρείται από το 1782 στον Αδάμ. Κοραή].
Dictionary of Greek. 2013.
